Dlaczego Perun? Pytania na wejście
Burza nad dębem. Chmury osiadają nisko, liście pulsują od wiatru, a pierwsze trzaski rozrywają niebo jak ostrze. W cieniu drzewa wojowie podnoszą dłonie do góry: pada przysięga – nie tylko na oręż, ale na grom, który „widzi i słyszy”. Czy to zaledwie poetycka projekcja, czy odbicie realnych praktyk Słowian, dla których Perun był nie tylko panem błyskawicy, lecz gwarantem ładu, świadkiem przysięgi i patronem prawa?
W tym eseju prowadzi nas hipoteza: Perun wpisuje się w indoeuropejski archetyp strażnika porządku i przysięgi (w perspektywie Dumézila), a jego sieć odpowiedników – litewski Perkūnas, łotewski Pērkons, indyjski Indra, nordycki Thor – pozwala uchwycić wspólne struktury, nie gubiąc lokalnych różnic. Jednocześnie rozdzielimy „świadectwa” (kroniki, traktaty, źródła archeologiczne) od „rekonstrukcji” (wniosków komparatystycznych i hipotez językoznawczych). Kluczowe punkty oparte o najstarsze świadectwa: przysięgi „na Peruna” w traktatach Rusiów z Bizancjum i zniszczenie kijowskiego idola w 988 r.; do tego możliwe sanktuarium na Perynie pod Nowogrodem i motywy dębu, topora i pioruna. [1]
Spory badawcze? Po pierwsze, między ostrożną lekturą latopisów a ambitnymi rekonstrukcjami panteonu. Po drugie, wokół etymologii i statusu Peruna w „triadach” indoeuropejskich. Po trzecie, wreszcie, o interpretację śladów archeologicznych (np. Peryn) – czy to rzeczywiście sanktuarium Peruna, czy inny typ obiektu?
Dla szerszego kontekstu kulturowego – zajrzyj na mój blog edukacyjny.
Etymologia i językoznawstwo historyczne
Rdzeń i rodzina słów. Najczęściej łączy się Perun z praindoeuropejskimi rdzeniami: per- „bić, uderzać” oraz perkʷu- „dąb, twarde drzewo/ skała”, co prowadzi do rekonstrukcji teonimu Perkʷūnos – „Uderzający” / „Pan Dębów”. Ta rekonstrukcja bywa używana jako hipoteza wspólnego przodka dla słow. Perun, bałtyckich Perkūnas/Pērkons i (dyskusyjnie) innych form. [2]
W słowiańszczyźnie formy pokrewne do piorun (pol.), perun (wschodniosłowiańskie) są dobrze poświadczone. Rick Derksen w Etymological Dictionary of the Slavic Inherited Lexicon wiąże rodzinę tych wyrazów z polem semantycznym „uderzać/błyskawica/grzmot”, ale zarazem akcentuje złożoność rozwoju fonetyczno-akcentowego. Metodologicznie ważne: część badaczy ostrożnie rozdziela nazwę boga (teonim) od apelatywu (zjawiska), choć w praktyce słowiańskiej bywały one bliskie. [3]
Dąb jako ślad etymologiczny i kultowy. W literaturze indoeuropeistycznej rdzeń perkʷu- łączy się z dębem – drzewem najczęściej trafianym przez pioruny i sakralizowanym u wielu ludów indoeuropejskich. To łącze język–kult bywa przywoływane do wyjaśniania, czemu święte gaje i dęby pojawiają się przy kulcie „gromowładców” (Pērkons, Perkūnas, Perun). Jednocześnie lingwiści podkreślają, że nie jest to związek pewny bez reszty: istnieją konkurencyjne próby wyprowadzania teonimów wprost od „uderzania/piorunowania”. Najrozważniej mówić więc alternatywnie: „uderzający” lub „dębowy/związany z dębem”, z przewagą pragmatycznej interpretacji „uderzacza” w funkcjach boga burzy. [2]
Ramka: Etymologia w pigułce
– per- = „bić/uderzać” → „gromić”
– perkʷu- = „dąb/ twarde drzewo/kamień” (hipoteza)
– Rekonstrukcja teonimu: Perkʷūnos (sporna, lecz heurystycznie użyteczna).
– Bałtyckie odpowiedniki: Perkūnas (lit.), Pērkons (łot.). [4]
Źródła i świadectwa
Kroniki i traktaty. Najmocniejsze świadectwa o Perunie pochodzą z Rusi. W Powieści minionych lat opisano, jak Włodzimierz wystawił w Kijowie posągi bogów, na czele z Perunem, a po chrzcie Rusi (988) kazał idol strącić i wlec po Dnieprze. Z kolei w traktacie z 907 r. (Oleg/Helgi) Rusowie przysięgają „na Peruna” i na Wołosa/Welesa, co jasno wiąże Peruna z funkcją gwaranta przysięgi. W różnych redakcjach traktatów (907, 911, 944) pojawia się też wzmianka o świątyni Peruna jako miejscu składania przysięgi. Sam motyw przysięgi „na Peruna” i zniszczenia idola jest solidnie poświadczony. [1]
Świadectwa spoza Rusi. Prokopiusz z Cezarei (VI w.) pisał o Sklawinach i Antach, że „wierzą w jednego boga, sprawcę błyskawicy”, któremu składają w ofierze bydło. Nie pada imię, lecz komparatystyka łączy tę figurę z archetypem gromowładcy – w kontekście słowiańskim utożsamianym (z ostrożnością) z Perunem. Trwają dyskusje filologiczne nad składnią („sprawca błyskawicy” vs „stwórca świata”), ale centralna rola boga piorunu pozostaje akceptowana. [5]
Archeologia: idole i miejsca kultu. Najsłynniejszy kandydat na sanktuarium Peruna to Peryn pod Nowogrodem: wykopaliska Walentina Siedowa (lata 50.) odsłoniły okrągły obiekt z promienistymi niszami i śladami ognia, interpretowany przez część badaczy jako krąg kultowy z miejscami na ogniska i gniazdem pod pal idolowy; tradycja łączy miejsce z akcją chrystianizacyjną Dobryni (wuj Włodzimierza). Krytycy (m.in. Klein) sugerowali alternatywy (kurhan), lecz spór dotyczy interpretacji formy, nie samej obecności pogańskiego centrum. Późniejszy monaster Peryński zachowuje „pamięć miejsca”. Ostrożny wniosek: istniało ważne centrum kultowe, zapewne dębowo-ogniowe, które tradycja przypisała Perunowi.
Ikonografia i drobne znaleziska. W kręgu wschodniosłowiańskim notuje się amulety w formie miniaturowych „toporków” (często interpretowane jako „topór Peruna”) oraz tzw. „gromowe znaki” na zabudowaniach (apotropaiczne). Interpretacje są funkcjonalnie przekonujące, lecz nie zawsze dają się przypisać jednoznacznie Perunowi – mówimy raczej o motywie gromu i broni niż o podpisanym teonimie. Najpewniejsze atrybucje opierają się na kontekście osadniczym, datowaniu (X–XI w.) i ikonografii (topór/młot/błyskawica). (Przegląd: Słupecki; omówienia przystępne: EBSCO Research Starters). [6]
Ramka: „Dąb” w religiach IE
Dąb – dzięki twardości i „skłonności” do trafień – staje się naturalnym „ołtarzem” gromu. W świecie bałtyckim czcigodny jest Perkūnas/Pērkons (związki z dębem i „prawem”), co pomaga zrozumieć słowiańskie asocjacje Peruna z dębem/gajem i ogniem. [4]
Funkcje Peruna w systemie wierzeń
Prawo, przysięga, ład. Świadectwa traktatowe wiążą Peruna z przysięgą – a więc z obszarem prawa i porządku społecznego. W języku porównawczym: rola „gwaranta kontraktu”, w której grom jest nie tylko zjawiskiem meteorologicznym, ale sankcją wobec krzywoprzysięzcy. Britannica notuje Peruna jako „opiekuna ładu i porządku”, co dobrze współbrzmi z funkcją „świadka przysięgi” u Rusi. [1]
Wojna i sprawiedliwość. Gromowładca naturalnie „przechodzi” do sfery wojennej: piorun/topór staje się metaforą „ciosu sprawiedliwego”. Spór dumézilowski: czy Perun należy do I funkcji (jurydyczno-suwerennej), czy do II funkcji (wojennej)? Odpowiedź mieszana: świadectwa (przysięgi) wskazują sferę prawa, ikonografia i komparatystyka – wojenną. Propozycja robocza: Perun łączy aspekt jurydyczny (strażnik przysięgi) z militarnym (grom jako „miecz nieba”). (Por. Dumézil; Gieysztor; Słupecki). [7]
Relacja z Welesem. Klasyczna teza (szkoła moskiewsko-tartuska: Iwanow–Toporow) ujmuje mit w osi „niebo–podziemie”: Perun (niebo, grom, dąb, orzeł) kontra Weles (podziemie, bydło, magia, woda/drzewo wężowe). Błyskawica jako cios, który „przebija” bariery i przywraca obieg wód, plonów i prawa – wariant indoeuropejskiego motywu walki „gromowładcy” z „wężem/wodnym przeciwnikiem”. Teoria bywa krytykowana za nadrekonstrukcję, ale pozostaje heurystycznie płodna i dobrze „siada” na materiale porównawczym (Indra–Vṛtra, Thor–Jörmungandr). [8]
Rytuały, tabu, symbole. Ogień dębowy, wieczysty płomień, zakaz gaśnięcia (groźna sankcja dla kapłana), przysięga przy broni, ofiary z bydła – motywy znane z Rusi (traktaty, tradycja o Perynie) i analogiczne do praktyk bałtyckich. Atrybuty: topór/młot, błyskawica, orzeł; miejsca: wzgórza, gaje dębowe, punkty widokowe. W stroju ochronnym: miniaturowe toporki/młoty (amulet apotropaiczny), znak gromu na ścianach/belkach. (Uwaga: nie każda miniatura to „topór Peruna”; część to wzory ogólnoeuropejskie).
Ramka: Triady Dumézila (robocze przyłożenie do Słowian)
I – Władza/ład (przysięga, prawo) → Perun (aspekt jurydyczny)
II – Wojna (cios, oręż) → Perun (aspekt militarny)
III – Plenność (bydło, płody) → Weles / sfera ziemi i bogactwa
(Schemat heurystyczny, nie „matryca obowiązkowa”.)
Perun na tle Indoeuropei
Bałtycki Perkūnas / Pērkons. Najbliższy kuzyn Peruna. Źródła encyklopedyczne podkreślają jego związek z prawem i porządkiem oraz świętym dębem, co czyni z bałtyckiego materiału solidny punkt porównawczy dla słowiańskiego porządku–gromu. Różnice? Obfitość materiału folklorystycznego i dain jest większa po stronie bałtyckiej, ale funkcje rdzeniowe się pokrywają. [4]
Indyjski Indra. W Rigwedzie Indra rozbija węża Vṛtrę i uwalnia wody – archetyp „ciosu piorunowego” przywracającego kosmiczny obieg. Zestawienie z Perunem–Welesem bywa podręcznikowe: w obu przypadkach gromowładca działa jako restaurator ładu. Trzeba jednak pamiętać o różnicach: Indra jest boskim królem wojny w rozbudowanym, ofiarniczym systemie wedyjskim, podczas gdy słowiański materiał pisany jest skromny i późny. [9]
Nordycki Thor. Młot Mjöllnir jako „piorun” i „uświęcenie” – broń, która zabija i błogosławi. Thor, choć nie zawsze nazywany wprost „bogiem piorunu”, pełni funkcję analogiczną: chroni wspólnotę, walczy z olbrzymami, „uświęca” (młot w rytuałach). Zestawienie z Perunem (topór/młot, dąb/wzgórze, kozioł/bydło ofiarne, dzień czwartkowy w niektórych językach zach.-słow.) należy do kanonu porównań. [10]
Dziedzictwo i recepcja
Toponimia, przysłowia, obrzędy burzowe. Ślady nazewnicze (miejsca typu „Piorun-”), zaklęcia na burzę, praktyki ochronne (znaki na belkach, amulety) – to echo dawnego „prawa burzy”. W tradycji wschodniosłowiańskiej pamięta się o przysięgach „na Peruna”, w bałtyckiej – o dębie Perkūnasa i domowych rytuałach przeciw burzy. (Materiał w dużej mierze etnograficzny/nowożytny). [4]
Kultura współczesna i rodzimowierstwo. W ruchach rodzimowierczych Perun zajmuje miejsce boga wojowniczego i „prawodawczego”, a jego ikonografia (topór, błyskawica, orzeł, dąb) zyskuje nowe życie. Religioznawstwo opisuje wielonurtowość tych ruchów – od nurtów „ekologicznych” po ideologiczne. Ważna uwaga metodologiczna: recepcja nie jest „dowodem” na dawne formy kultu; pokazuje raczej wyobraźnię ciągłości. [11]
Co wiemy na pewno, a co jest hipotezą?
Twarde dane (świadectwa):
• Przysięgi „na Peruna” w traktatach Rusiów z Bizancjum (X w.).
• Epizod zniszczenia kijowskiego idola Peruna (988).
• Wzmianka Prokopiusza o „bogu błyskawicy” u Sklawinów/Antów (VI w.).
• Wykopaliska na Perynie (okrągły obiekt z niszami, węgle dębowe; interpretacja sporna). [1]
Rekonstrukcje i spory:
• Etymologia (per- „uderzać” vs perkʷu- „dąb” → Perkʷūnos).
• Perun jako I (jurydyczna) vs II (wojenna) funkcja w modelu Dumézila.
• „Perun vs Weles” jako wielki mit kosmiczny – inspirujące, lecz modelowe.
• Atrybucja wszystkich toporków/znaków „gromowych” konkretnie Perunowi. [2]
Tabela porównawcza: Perun–Perkūnas–Indra–Thor
| Bóg | Atrybuty | Funkcje dominujące | Rytuały / symbole | Kluczowe źródła |
|---|---|---|---|---|
| Perun (Słow.) | topór/młot, błyskawica, orzeł, dąb | przysięga, porządek, wojna | ogień dębowy, przysięgi na broń | PVL (traktaty, 988), Prokopiusz (VI w.), Peryn (archeologia) [1] |
| Perkūnas / Pērkons (Bałt.) | topór/miecz, błyskawica, dąb | prawo/porządek, płodność deszczu | ofiary w czasie suszy, święte dęby | Britannica, folklor bałtycki [4] |
| Indra (Indie) | vajra (grom), rydwan | wojna, uwolnienie wód (ład kosmiczny) | hymny wedyjskie, soma | Rigveda 1.32 [9] |
| Thor (Nord.) | Mjöllnir, kozły, pas siły | obrona wspólnoty, uświęcenie | „błogosławienie” młotem, kult świątynny | Edda prozaiczna (Snorri) [10] |
Oś czasu: świadectwa i badania
- VI w. – Prokopiusz: „bóg błyskawicy” u Sklawinów/Antów. [5]
- 907/911/944 – Traktaty Rusiów z Bizancjum: przysięgi „na Peruna”. [1]
- 980–988 – Włodzimierz i panteon/niszczenie idola Peruna w Kijowie. [1]
- X–XI w. – (kontekst) amulety toporków, znaki „gromowe” (ostrożna atrybucja). [6]
- 1951–1953 – Wykopaliska Peryn (Sedov): krąg z niszami, węgle dębowe.
- XX w. – Dumézil: model tri-funkcyjny; Iwanow–Toporow: oś Perun–Weles. [7]
- XXI w. – Religioznawstwo ruchów rodzimowierczych (Aitamurto & Simpson). [11]
FAQ
Czy Perun = Thor?
Nie. To odpowiedniki funkcjonalne (grom, broń, ochrona wspólnoty), ale z różnych tradycji. Zbieżności wynikają ze wspólnego indoeuropejskiego tła i podobnych funkcji – nie z tożsamości kultu. [10]
Czy istniał „kult państwowy” Peruna?
Na Rusi – Perun jako bóg „oficjalny” kijowskiego panteonu Włodzimierza i świadek przysięgi w traktatach – to bardzo blisko państwowego kultu. Pamiętajmy jednak: dane są punktowe i późne – wymagana ostrożność. [1]
Dlaczego dąb?
Dąb jest twardy, wysoki, często trafiany piorunem; w wielu kulturach indoeuropejskich staje się „drzewem gromu”. W bałtyckim materiale Perkūnas/Pērkons i dąb to niemal stała para – poręczne analogon dla Peruna. [4]
Perun a chrystianizacja – co się stało z kultem?
Zgodnie z latopisami kijowski idol został obalony i zbezczeszczony, ale pamięć miejsc (np. Peryn) i praktyk „burzowych” przetrwała w kulturze ludowej; część symboliki wchłonęły też nowe kody (np. wyobrażenia św. Eliasza jako „jeźdźca burzy”). [1]
Czy „toporki” to na pewno „topory Peruna”?
Często tak się je nazywa, ale naukowo bezpieczniej mówić: amulet gromowładcy (motyw ochronny). Atrybucja konkretnego znaleziska Perunowi wymaga kontekstu. [6]
Bibliografia i lektury dalsze (Źródła pierwotne / Opracowania)
Źródła pierwotne (wybór):
- Powieść minionych lat (ang. Primary Chronicle) – fragmenty i tłum. online: „Christianization of Kiev” + traktaty Rus’-Bizancjum (dostęp: 27 IX 2025). [1]
- Prokopiusz z Cezarei, De Bellis (VI w.), passus o „bogu błyskawicy” (oprac. i tłum. nowożytne). [5]
- Saxo Grammaticus, Gesta Danorum – opisy słowiańskich sanktuariów (kontekst porównawczy). [12]
- (kontekst zach.-słow.) Helmold z Bozowa, Chronica Slavorum (przegląd świątyń – kontekst). [6]
Opracowania (wybór):
5. Derksen, R. Etymological Dictionary of the Slavic Inherited Lexicon. Brill 2008. (PDF; dostęp: 27 IX 2025). [3]
6. Mallory, J. P.; Adams, D. Q. The Oxford Introduction to Proto-Indo-European and the Proto-Indo-European World. OUP 2006. (dostęp: 27 IX 2025). [2]
7. Słupecki, L. P. Slavonic Pagan Sanctuaries. IAE PAN 1994. (PDF/omówienia; dostęp: 27 IX 2025). [6]
8. Britannica: „Perun”; „Pērkons/Perkūnas” – zwięzłe ujęcia porównawcze (dostęp: 27 IX 2025). [13]
9. Sedov, V. V., sprawozdania z wykopalisk na Perynie (omów. w: HRA – Prehistory of Russian Art; dostęp: 27 IX 2025).
10. Aitamurto, K.; Simpson, S. (red.) Modern Pagan and Native Faith Movements in Central and Eastern Europe. Routledge 2014. (dostęp: 27 IX 2025). [11]
11. Rituals in Slavic Pre-Christian Religion (OAPEN, rozdz. o Perunie; dostęp: 27 IX 2025). [14]
12. Urbańczyk, P. Dawni Słowianie. Wiara i kult (przegląd dyskusji po Gieysztorze; PDF; dostęp: 27 IX 2025). [7]
Uwaga: część wydań źródeł (Saxo, Helmold) cytowana jest przez opracowania; dla pracy naukowej warto sięgnąć po edycje krytyczne.
Przypisy (wybór, z linkiem i datą dostępu)
[1]: https://pages.uoregon.edu/kimball/chronicle.htm „Primary Chronicle” (dostęp: 27 IX 2025)
[2]: https://smerdaleos.wordpress.com/wp-content/uploads/2014/08/ie-mallory-adams.pdf „The Oxford Introduction to Proto-Indo-European…” (dostęp: 27 IX 2025)
[3]: https://ia600300.us.archive.org/34/items/EtymologicalDictionaryOfTheSlavicInheritedLexicon/Rick_Derksen_-_Etymological_Dictionary_of_the_Slavic_inherited_Lexicon%2C_Leiden-Boston%2C_%282008%29.pdf „Etymological Dictionary of the Slavic Inherited Lexicon” (dostęp: 27 IX 2025)
[4]: https://www.britannica.com/topic/Perkons „Pērkons | Thunder God…” (dostęp: 27 IX 2025)
[5]: https://sms.zrc-sazu.si/pdf/11/SMS_11_Lujan.pdf „Procopius, De bello Gothico… opis Sklawinów” (dostęp: 27 IX 2025)
[6]: https://cristianizacioneslavos.files.wordpress.com/2012/06/ebooksclub-org__slavonic_pagan_sanctuaries.pdf „Slavonic Pagan Sanctuaries” (dostęp: 27 IX 2025)
[7]: https://slowianskamitologia.wordpress.com/wp-content/uploads/2020/05/urbanczyk1991.pdf „Dawni Słowianie. Wiara i kult” (dostęp: 27 IX 2025)
[8]: https://www.researchgate.net/publication/378365847_A_Dumezilian_Trifunctionalist_Analysis_Of_The_US_Constitution „A Dumézilian Trifunctionalist Analysis…” (dostęp: 27 IX 2025)
[9]: https://sacred-texts.com/hin/rigveda/rv01032.htm „Rig-Veda 1.32. Indra” (dostęp: 27 IX 2025)
[10]: https://en.wikisource.org/wiki/The_Prose_Edda_%281916_translation_by_Arthur_Gilchrist_Brodeur%29/Gylfaginning „The Prose Edda (Gylfaginning)” (dostęp: 27 IX 2025)
[11]: https://www.taylorfrancis.com/books/edit/10.4324/9781315729008/ „Modern Pagan and Native Faith Movements…” (dostęp: 27 IX 2025)
[12]: https://archive.org/download/proseedda00snor/proseedda00snor.pdf „The Prose Edda” (dostęp: 27 IX 2025)
[13]: https://www.britannica.com/topic/Perun „Perun | Thunder God, Slavic Pantheon” (dostęp: 27 IX 2025)
[14]: https://library.oapen.org/bitstream/handle/20.500.12657/63059/9781802701173.pdf „Rituals in Slavic Pre-Christian Religion” (dostęp: 27 IX 2025)
Rozszerzona notka do ilustacji(PL)
Ten materiał został udostępniony przez Ukrainian ridnovir jako praca własna na Wikimedia Commons i oznaczony licencją CC0 1.0 (Public Domain Dedication). Oznacza to zrzeczenie się – w najszerszym zakresie dopuszczalnym przez prawo – autorskich praw majątkowych i przekazanie utworu do domeny publicznej. Atrybucja nie jest wymagana, ale mile widziana. Źródło: https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=22320929
